Hoe koninklijk is de frituur?
Koningsdag. Het is een dag dat er in ons vaderland volop wordt gesnackt en gesnaaid. Onze koning en koningin mogen zich immers verheugen dat ze aan het hoofd staan van een nationale frituurfolklore van belang. Wat heeft onze koning met de frituur?
Klein ABC van Snacks van Oranje.
Cora van Mora – Dat de huiskleur van ‘s lands grootste snackverschaffer Mora oranje is, mag geen toeval heten. Al staat Limburg van oudsher niet bekend als het meest oranjeminnende wingewest, Mora ontpopt zich vanuit slagerij Mourmans in Maastricht tot het officiële Frituurhuis van Oranje. Eind 1989 zwengelt het nieuwe boegbeeld Cora van Mora een traditie aan. Met grote letters staat het in De Telegraaf geschreven: “Cora van Mora biedt koningin eerste kroket aan!” Vanaf dat moment paradeert een lookalike van Willem-Alexanders moeder met enige regelmatig in Mora’s campagnes. Het is een commerciële traditie die net als het koningschap overerfbaar is. Nadat Beatrix plaats maakt voor haar zoon, lanceert Het Frituurhuis van Oranje snackcampagnes rond koningsdag. Zo staan in 2016 de ovenbitterballen van Mora centraal. Op de melodie van het vaderlandse volksliedje Oranje Boven prijst Cora de doorluchtige balletjes van oranje aan als de ultieme koningsdagsnacks.
Dungelmann – Koninklijk is de kroket van slagerij Dungelmann, sinds 1861 gevestigd aan de Hoogstraat in Den Haag en van oudsher hofleverancier. Op een koopzondag verkocht de slager aan het einde van de twintigste eeuw met gemak 2500 stuks van zijn kroketten. Omdat de productie in eigen huis teveel van het goede werd, liet Dungelmann zijn kroketten op een goed moment op receptuur maken bij de snackfabriek van Ad van Geloven in Tilburg. Willem Alexander, toen nog de ongekroonde koning, zei eens in een interview dat ze hem ‘s nachts voor een Dungelmann mogen wakker maken. Enfin, we mogen aannemen dat onze koning placht te spreken van een croquette en niet gewoontjes kroket zegt. Volgens welingelichte kringen worden frietjes en kroketten trouwens doorgaans ambachtelijke bereid in de paleiskeuken.
Frikandel hoera, hoera, hurra – Bij een staatsbezoek aan onze oosterburen in 2021 sprak de Duitse bondspresident Willem-Alexander toe met wijze woorden over de snackfolklore van diens koninkrijk aan de Noordzee. Nederlandse friet en frikandellen zijn voor die Deutschen nicht te versmaden, memoreerde de bondpresident officieel ten overstaan van onze koning. Welke woorden sprak bondspresident Frank-Walter Steinmeier letterlijk bij deze gelegenheid in Berlijn? Nou in de richting van Willem-Alexander en koningin Màxima bewierookte hij de snacks van Oranje. Namens al zijn 83 miljoen onderdanen debiteerde Steinmeier plechtstatig: “Gebakken vis, frietjes en frikandellen zijn gewoon onmisbaar.”
Koningsbitterbal – Toprestaurant Valuas in Venlo ontwikkelde in 2018 de Koningsbitterbal. Als ode aan onze vorst, ter gelegenheid van Koningsdag. De vegetarische Koningsbitterbal steekt vanzelfsprekend in knaloranje paneer. De vulling is gemaakt van Hokkaido-pompoen, de vrucht die van nature al evenzeer uitermate oranjegezind is. Verder is de Koningsbitterbal verrijkt met de oud-Hollandse specerijen koriander, cayennepeper, witte peper en gember. Voor de frisse afbeet is een vleugje sinaasappel toegevoegd. Kan het oranjeger? Volgens Valuas’ meesterkok Eric Swaghoven beschikt zijn Koningsbitterbal over een krokante bite. Volgaarne voegen wij toe dat sprake is van een krokante beet van het elegante soort. Trouwens, over koninklijke bitterballen doet een fraaie anekdote de ronde. Na de Olympische Spelen in Sydney, voelde onze vorst zich wat flauwtjes. In het koninklijke vliegtuig terug naar zijn vorstendom liet hij daarom snel na het opstijgen bitterballen aanrukken.
Màxima – Màxima is een snack die cafetariahouder Wim Verdoorn uit Den Bosch eind 1999 ontwikkelde. Verdoorn werd bij het bedenken van de snack geïnspireerd door prinses Màxima, de wederhelft van de toenmalige kroonprins Willem-Alexander. De Màxima is een grote speklap. Hij is gepaneerd in oranje paneermeel en hoog op smaak gebracht met Argentijnse kruiden. De oranje speklap werd enkele maanden later gevolgd door een andere naar Màxima vernoemde snack. Het ging om de Màxima kroket, een reuzenkroket van 150 gram, gemaakt door cafetariahouder Louis de Heer in Winterswijk. Ook fabrikant Van Oers in Boxtel noemde een snack naar Màxima. Onze latere koningin kreeg dus een frituurwarm driewerf welkom in haar nieuwe vaderland.
Nassen – Nassen ofwel nasjen staat te boek als plat Amsterdams. Maar feitelijk is het joods Amsterdams. De letterlijke betekenis is ‘eten’, maar vaak wordt het gebruikt om ‘snaaigedrag’ te duiden. Zodoende zou je nassen een ouderwets woord voor snacken kunnen noemen. Voormalig koningin Beatrix naste ook. Zij hapte in het zicht van gans haar volk tijdens de Koninginnedag van 1995 in Urk zomaar op straat een visje weg. Pakweg twintig jaar eerder zou daarvan zeker nog schande zijn gesproken. Op straat eten gaf geen pas. Zeker niet als je van goeden huize kwam, zoals de Oranjes. Ja, het volk snackte vroeger wel eens in het openbaar. Maar men duidde dat destijds nog niet als zodanig aan. Op het Amsterdamse Amstelveld snackte je niet, begin vorige eeuw, maar je nasjte. Beatrix deed dit die bewuste dag in Urk heel parmantig met haar pinken omhoog, de uiteinden van het visje keurig tussen duim en wijsvinger.
Revolutiefriet – De taferelen van burgeroproer bij paleis Noordeinde op Prinsjesdag 2022, doen onwillekeurig denken aan het begin van de Franse Revolutie. Boze burgers bestormen op 14 juli 1789 de kasteelgevangenis Bastille in Parijs. In de jaren daarna koelen de Fransen hun woede op de rijke adel overal in hun land. Ze verjagen adellijke families uit hun vele honderden kasteeltjes. Het betekent ook dat veel paleiskoks zonder werk komen te zitten. Na de teloorgang van de Franse adel moeten de adellijke keukenprinsen dus elders emplooi zoeken. Ze starten eethuisjes die wij restaurants zijn gaan noemen. Ook het ontstaan van friet lijkt nauw verbonden met de Franse Revolutie. Fransen waren lang niet heel erg verzot op aardappelen. Dit verandert als het Franse volk honger lijdt, vlak voordat de revolutie uitbreekt. De Franse apotheker Antoine August Parmentier laat in Parijs aardappelen verbouwen op een stukje koninklijke grond. Om de nieuwsgierigheid te wekken bij de Parijsenaars, laat de apotheker het aardappelveld bewaken door soldaten. Dat trekt immers de aandacht. Hongerige onderdanen roven aardappelen en gaan ze eten. Rond Pont Neuf verkopen gewezen adellijke koks korte tijd later voor het eerst stukken gebakken aardappel. Is friet als streetfood ontstaan door opstand tegen de adel?
Smulpaap – Smulpaap is in de grond van de zaak een scheldwoord. In tijden dat in ons land het protestantisme van de grond komt, wordt met dit woord verwezen naar vermeend volgevreten dienaren van de pralerige kerk van Rome. Het is dus vanuit historische perspectief pikant dat prinses Màxima, van huis uit katholiek, een officieel bezoek brengt aan snackbar De Smulpaap in Vlissingen. In 2010 doet ze dat, drie jaar voordat zij koningin wordt. In haar functie als lid van de Raad van Microfinanciering schrijdt de prinses over de drempel van het snackdomein van friturist Said Farahi in de Zeeuwse havenstad. Farahi wordt begeleid door MicroStarter Zeeland. Màxima wil als pleitbezorgster van deze financieringsvorm voor kleine neringdoenden alles weten over zijn microkrediet. Of zij en passant een bitterballetje verschalkt in De Smulpaap, vertelt het verhaal niet. Bekend is wel dat Màxima tijdens haar geheime introductieprogramma in ons land kennismaakt met onze krokante vaderlandse borreltapas.
Willempie – De Willempie lijkt het meest op een korte maar dikkere variant van de frikandel. Het is een pittig gekruide gehaktsnack. Hij is ook bekend onder namen als Dolle Mina, Pikanto en gewoon open en bloot Gehaktstaaf. Deze gehaktsnack is van oudsher niet alleen populair in snackbars, maar ook gewild bij truckers. Vaak is Willempie dus te bekomen bij wegrestaurants en tankstations. Onbekend is aan wie of wat Willempie zijn naam dankt. De naam Willempie kwam ook bovendrijven bij een wedstrijd die het digitale vakblad Food Inspiration in 2013 uitschreef. Ter gelegenheid van de inauguratie van Willem-Alexander als koning, ging het vakplatform op zoek naar een nieuwe oranjesnack. De Willempie van de kunstzinnige smaakmaker Nick Twaalfhoven uit Arnhem won. Twaalfhovens Willempie bestaat uit een krokant oranje jasje, dat gevuld is met ragout van Argentijnse steak. Willempie laat zich goed combineren met Hollandaisesaus. Het is derhalve een innige maar eetbare verstrengeling van de nieuwe koning en koningin.
Proficiat majesteit!
Bestel hier: Nationaal Snack Handboek
Foto’s: Rijksvoorlichtingsdienst RVD / Anton Corbijn, oranje frietsaus van Smullers.